تاریخچه بازی بیلیارد | از ریشه‌های سلطنتی تا ورزش جهانی

بیلیارد، ورزشی اصیل و پررمز و راز، قرن‌هاست که در میان ملت‌ها جریان دارد. شاید امروز آن را با یک میز سبز و چوب بازی بشناسیم، اما ریشه‌های آن به اعماق تاریخ و طبقات سلطنتی اروپا بازمی‌گردد. در این مقاله، نگاهی دقیق، جامع و منحصر‌به‌فرد به تاریخچه بازی بیلیارد و اسنوکر خواهیم داشت؛ از خاستگاه تا پیدایش اسنوکر، از شخصیت‌های تأثیرگذار تا توسعه ابزار و حتی نقش زنان در این ورزش جذاب. اگر علاقه‌مند به دنیای بیلیارد هستید یا قصد خرید میز بیلیارد دارید، مطالعه این مقاله می‌تواند دیدگاهی جامع به شما ارائه دهد.

ریشه واژه بیلیارد 

واژه “بیلیارد” (Billiard) از زبان فرانسوی گرفته شده و درواقع از دو واژه “bille” به‌معنای توپ و “art” به‌معنای مهارت یا هنر ساخته شده است. البته برخی معتقدند این واژه از “billart” (نام عصای بازی در فرانسه قدیم) ریشه می‌گیرد. این ریشه‌شناسی نشان می‌دهد که بیلیارد در ابتدا نوعی هنر مهارتی با توپ و چوب بوده است؛ چیزی فراتر از یک بازی سرگرم‌کننده.

تاریخچه بازی بیلیارد در جهان

منشأ اولیه بیلیارد: از چمن تا میزهای چوبی

بسیاری از مورخان معتقدند ریشه بازی بیلیارد به بازی‌های چمنی بازمی‌گردد که در قرون وسطی در اروپا رواج داشتند.

بیلیارد به شکل اولیه‌اش، بازی‌ای بود که در فضای باز و روی چمن انجام می‌شد؛ چیزی شبیه به “کروکه” امروزی. قرن‌ها پیش، اشراف‌زادگان اروپایی، به‌ویژه در فرانسه و انگلستان، از این بازی برای سرگرمی و تمرین تمرکز بهره می‌بردند. بعدها، با کوچ بازی به فضاهای داخلی، میزهای سبز با دیواره‌های چرمی و سوراخ‌دار ساخته شد تا تجربه‌ی فضای چمن باز را بازسازی کنند.

یکی از نقاط عطف تاریخ بیلیارد، اختراع سر چوب چرمی (Cue Tip) در سال ۱۸۲۳ توسط فرانسوا مین‌گو فرانسوی بود. این نوآوری باعث شد ضربه‌زنی دقیق‌تر شود و تکنیک‌های پیچ‌دار توسعه یابد. پیش از آن، چوب‌های بیلیارد سر صاف داشتند و کنترل کمتری به بازیکن می‌دادند. همچنین استفاده از گچ (Chalk) برای جلوگیری از سر خوردن نوک چوب نیز از همین دوران آغاز شد.

با گذر زمان، چوب‌های بیلیارد به‌صورت دو تکه با اتصالات فلزی طراحی شدند تا هم حمل آسان‌تر باشد و هم بازیکنان حرفه‌ای بتوانند از ابزار اختصاصی خود استفاده کنند.

تحول تاریخی:

• قرن ۱۵ میلادی: برای نخستین‌بار، اشراف فرانسوی بازی بیلیارد را به داخل سالن‌ها آوردند.
• قرن ۱۷ تا ۱۸: با پیشرفت صنایع چوب و ساخت وسایل بازی، میز بیلیارد به شکلی حرفه‌ای‌تر تولید شد.
• قرن ۱۹: آمریکا و انگلستان نقش مهمی در تجاری‌سازی این بازی داشتند. انجمن‌های رسمی و مسابقات بیلیارد تأسیس شدند.
• قرن ۲۰ به بعد: تلویزیون، اینترنت و باشگاه‌های ورزشی باعث جهانی شدن بیلیارد شدند.

استانداردسازی و توسعه جهانی

• ابعاد میز و قوانین بازی از قرن ۱۸ تا ۲۰ تغییرات زیادی داشت.
• بازی اسنوکر در سال ۱۸۷۵ توسط سربازان بریتانیایی در هند توسعه یافت و محبوب شد.
• قهرمانانی مثل ویلیام هنری و جان هیگینز باعث رشد جهانی این ورزش شدند.

توسعه انواع بازی‌های بیلیارد

بیلیارد به شاخه‌های متعددی تقسیم شده که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• پول (Pool): رایج‌ترین نوع در آمریکا و ایران.
• اسنوکر (Snooker): با توپ‌های بیشتر و قوانین پیچیده‌تر، محبوب در بریتانیا.
• کارامبول (Carom): بدون پاکت و رایج در کشورهای اروپایی.

نقش فرهنگ و رسانه

• فیلم «رنگ پول» (The Color of Money) در دهه ۸۰ میلادی، محبوبیت بیلیارد را افزایش داد.
• بیلیارد در بسیاری از کشورها بخشی از فرهنگ جوانان و سالن‌های تفریحی است.

شخصیت‌های تأثیرگذار در تاریخ بیلیارد

در مسیر رشد بیلیارد، چهره‌هایی نقش‌آفرینی کردند که ورزش را از یک تفریح اشرافی به یک رقابت جهانی بدل ساختند:

• فرانسوا مین‌گو (François Mingaud): مخترع سر چرمی چوب بیلیارد و کسی که برای اولین‌بار تکنیک ضربه پیچ‌دار را معرفی کرد.
• مایکل فلان (Michael Phelan): نابغه آمریکایی که در قرن نوزدهم اولین میزهای استاندارد را طراحی کرد، کتاب آموزشی نوشت و اولین قهرمان مسابقات بیلیارد آمریکا شد.

تولد انجمن‌ها و مسابقات جهانی

تا پیش از قرن بیستم، بیلیارد بیشتر جنبه تفریحی داشت. اما در سال ۱۸۷۸، نخستین مسابقه رسمی بیلیارد حرفه‌ای در ایالات متحده برگزار شد. پس از آن، سازمان‌های رسمی مانند اتحادیه جهانی بیلیارد و اسنوکر (WPBSA) و انجمن جهانی بیلیارد انگلیسی شکل گرفتند.

در ایران نیز، اولین باشگاه‌های بیلیارد و اسنوکر در دوران رضاشاه و حوالی سال ۱۳۰۸ شمسی راه‌اندازی شدند. افراد سرشناسی همچون جهانبانی در توسعه این رشته نقش داشتند.

تولد بازی اسنوکر؛ نوآوری انگلیسی در هندوستان

اسنوکر در اواخر قرن نوزدهم، توسط سر نویل چمبرلین (Sir Neville Chamberlain)، افسر ارتش بریتانیا در هند، ابداع شد. او با ترکیب قوانین بیلیارد انگلیسی و بازی‌های توپ‌محور دیگر، یک سبک جدید خلق کرد که بعدها به «اسنوکر» معروف شد. این بازی در سال ۱۸۸۲ قوانین رسمی پیدا کرد و در اوایل قرن بیستم به بریتانیا بازگشت و به‌سرعت محبوب شد.

در اسنوکر، برخلاف بیلیارد کلاسیک، تنوع رنگ توپ‌ها و امتیاز متفاوت آن‌ها باعث شده تاکتیک و برنامه‌ریزی اهمیت بیشتری داشته باشد.

نقش زنان در تاریخ بیلیارد

بیلیارد در ابتدا به‌عنوان یک ورزش مردانه شناخته می‌شد و ورود زنان به سالن‌ها ممنوع بود. اما با گذشت زمان، زنان نیز وارد این عرصه شدند و حتی انجمن‌های اختصاصی برای بانوان شکل گرفت. امروز، نام‌هایی مانند آلیسون فیشر و کلی فیشر در تاریخ بیلیارد زنان درخشیده‌اند.

تاریخچه بازی بیلیارد در ایران

ورود بیلیارد به ایران

بیلیارد برای نخستین‌بار در دوران قاجار وارد ایران شد. گفته می‌شود ناصرالدین‌شاه قاجار پس از سفر به اروپا، میز بیلیارد را به دربار آورد.

دوره‌های مختلف رشد بیلیارد در ایران

چرا دانستن تاریخچه بیلیارد اهمیت دارد؟

• شناخت روند تکامل این بازی باعث درک بهتر از سبک‌های مختلف می‌شود.
• برای مربیان و بازیکنان حرفه‌ای، آگاهی از تاریخچه زمینه‌ساز آموزش عمیق‌تر است.
• اگر در فکر خرید میز بیلیارد یا راه‌اندازی باشگاه هستید، دانستن سیر تاریخی کمک می‌کند بهترین گزینه را انتخاب کنید.

سوالات متداول 

1. بیلیارد اولین‌بار در کجا اختراع شد؟

ریشه بیلیارد به اروپا، به‌ویژه فرانسه و انگلیس قرن ۱۵ برمی‌گردد.

2. تفاوت بیلیارد و اسنوکر چیست؟

اسنوکر بازی پیچیده‌تری است که با توپ‌های بیشتر و میز بزرگ‌تر نسبت به بیلیارد انجام می‌شود.

جمع‌بندی

بیلیارد، از یک سرگرمی سلطنتی به یک ورزش جهانی و رقابتی تبدیل شده است. چه علاقه‌مند به تاریخچه آن باشید، چه در فکر خرید میز یا آموزش حرفه‌ای، درک عمیق از سیر تحول و تاریخچه بازی بیلیارد می‌تواند انتخاب‌هایتان را آگاهانه‌تر کند.

✅ اگر به دنبال خرید میز بیلیارد با کیفیت، استاندارد و قیمت مناسب هستید، همین حالا به صفحه فروشگاه شهر بیلیارد مراجعه کرده یا با مشاوران ما تماس بگیرید تا بهترین انتخاب را داشته باشید.

منابع:

• استانداردهای جهانی WPBSA
• گزارش‌های مستند از کتاب‌های آموزش بیلیارد قرن نوزدهم
• آرشیو تاریخ ورزش در ایران